GIẾNG CỔ GIO AN - DI SẢN VĂN HÓA CHĂM CỔ GIỮA LÒNG QUẢNG TRỊ

Hệ thống giếng cổ Gio An, tọa lạc tại xã Gio An, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị, hệ thống giếng cổ Gio An là một trong những kỳ quan kiến trúc độc đáo của người Chăm cổ, được xây dựng từ hơn 2000 năm trước. Với kỹ thuật khai thác nước ngầm tinh xảo và kiến trúc độc đáo, hệ thống giếng cổ không chỉ là một công trình thủy lợi phục vụ đời sống hàng ngày mà còn là minh chứng sống động cho sự giao thoa văn hóa giữa người Chăm và người Việt. Hãy cùng Tripa tìm hiểu về hệ thống giếng cổ độc đáo này nhé.

Vị trí và lịch sử hình thành của hệ thống giếng cổ Gio An

Hệ thống giếng cổ Gio An nằm dọc theo con đường 75, nối từ quốc lộ 1 lên xã Gio An, giữa không gian trong lành của những rặng cao su xanh mát và các vườn rau quanh năm mướt mắt. Người Chăm cổ đã xây dựng các giếng này tại những chân đồi đất đỏ bazan, với mục tiêu tận dụng các mạch nước ngầm tự nhiên. Họ sử dụng kỹ thuật kè đá và xếp đá theo hình vòng tròn, kè đá để khai thác các mạch nước ngầm trong lòng đồi. Những vòng tròn đá được sắp đặt công phu thể hiện sự tinh tế và khéo léo, vừa có tác dụng ngăn dòng, lập bể, vừa là nơi lưu trữ và phân phối nước sạch cho toàn vùng. Điều đặc biệt là, dù trải qua bao mùa mưa nắng, dù thời tiết khô hạn đến đâu nước trong giếng vẫn luôn trong xanh và mát lạnh, thậm chí còn ấm áp vào mùa đông.

Hệ thống giếng cổ Gio An hiện có 14 giếng cổ bao gồm: giếng Côi, giếng Dưới, giếng Búng, giếng Trạng, giếng Đào (thôn An Nha); giếng Gái 1, giếng Gái 2, giếng Nậy (thôn An Hướng); giếng Tép, giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai (thôn Hảo Sơn); giếng Máng (thôn Long Sơn); giếng Pheo (thôn Tân Văn).

Năm 2001, hệ thống giếng cổ Gio An được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia, trở thành biểu tượng của sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, cũng như giữa các thế hệ cư dân nơi đây.

Giếng cổ là di sản của người Chăm, vậy người Chăm là ai? Thuộc về nước nào?

Người Chăm, hay còn gọi là người Champa, là một dân tộc thiểu số sống ở khu vực miền Trung Việt Nam và một số vùng tại Campuchia ngày nay. Họ là hậu duệ của vương quốc Champa, một quốc gia cổ đại từng tồn tại từ khoảng thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ 19, nổi bật với nền văn hóa, kiến trúc và nghệ thuật đặc sắc, chịu ảnh hưởng lớn từ Ấn Độ giáo và sau đó là Hồi giáo.

Vương quốc Champa từng phát triển rực rỡ dọc theo dải đất miền Trung Việt Nam, từ Quảng Bình đến Bình Thuận. Champa nổi tiếng với các công trình kiến trúc tháp và đền thờ, trong đó có Mỹ Sơn – một quần thể đền tháp Hindu giáo được UNESCO công nhận là di sản thế giới. Mỹ Sơn, cũng như nhiều di tích khác, là minh chứng cho trình độ kiến trúc và điêu khắc điêu luyện của người Chăm, kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật Ấn Độ giáo và các đặc điểm văn hóa bản địa.

Về tín ngưỡng, người Chăm trước đây chủ yếu theo đạo Bà La Môn (Ấn Độ giáo), với biểu tượng thần Shiva, Linga và Yoni tượng trưng cho sự sống và tái sinh. Về sau, một số nhóm người Chăm đã chuyển sang Hồi giáo, tạo nên sự đa dạng trong tín ngưỡng và văn hóa của dân tộc này. Ngày nay, người Chăm vẫn giữ gìn các phong tục truyền thống, cùng những lễ hội và nghi lễ độc đáo, góp phần làm phong phú thêm di sản văn hóa Việt Nam.

Mặc dù vương quốc Champa không còn tồn tại, nhưng di sản và dấu ấn văn hóa của người Chăm vẫn tiếp tục sống động qua ngôn ngữ, nghệ thuật, kiến trúc và tín ngưỡng, khiến dân tộc này trở thành một phần quan trọng của bức tranh văn hóa Đông Nam Á.

Quảng Trị trong thời kỳ Champa và quá trình sáp nhập Đại Việt

Trong thời kỳ Chăm Pa, Quảng Trị là một trong những trung tâm quan trọng của vương quốc. Nơi đây có nhiều tháp Chăm, đền đài và các di tích kiến trúc độc đáo, chứng tỏ sự phát triển của nền văn minh Chăm. Các thương nhân Chăm đã qua lại buôn bán, mang theo những ảnh hưởng văn hóa từ Ấn Độ và các nước trong khu vực.

Các di tích đền tháp Hà Trung (Gio Châu), An Xá (Trung Sơn), Dương Lệ (Triệu Thuận), Câu Hoan (Hải Thiện) là những ví dụ sinh động. Các công trình thành lũy như: Cổ Lũy (Vĩnh Giang) và Thuận Châu (Triệu Long) giữ vai trò là những trung tâm chính trị, quân sự của vùng bắc vương quốc Chăm-pa ở Quảng Trị chứa đựng nhiều vấn đề lịch sử, có số phận gắn bó mật thiết với quá trình tồn tại của vương quốc, từng chứng kiến nhiều nỗi thăng trầm, biến chuyển xã hội của một vùng đất và cả khu vực.

• Quá trình Quảng Trị được sát nhập vào Đại Việt?

Vào năm 1069, dưới triều đại Lý, vua Lý Thánh Tông thực hiện chiến dịch mở rộng lãnh thổ về phía Nam, kết thúc bằng việc Champa nhượng lại ba châu Bố Chánh, Địa Lý và Ma Linh cho Đại Việt. Trong đó, châu Địa Lý và Ma Linh (thuộc Vĩnh Linh và Gio Linh ngày nay) nằm trên lãnh thổ hiện nay của tỉnh Quảng Trị. Đây là bước tiến chiến lược đầu tiên trong quá trình mở rộng lãnh thổ của Đại Việt, đưa biên giới quốc gia đến sát vùng đất Quảng Trị.

Để củng cố và quản lý vùng đất mới, vào năm 1075, triều đình nhà Lý đổi tên châu Địa Lý thành châu Lâm Bình và Ma Linh thành châu Minh Linh. Sự kiện này đánh dấu giai đoạn mà vùng đất Quảng Trị ngày nay trở thành một phần quan trọng của Đại Việt, nơi giao thoa giữa văn hóa Việt và Chăm. Đến năm 1104, sau cuộc tấn công từ phía Champa nhằm tái chiếm lại ba châu, danh tướng Lý Thường Kiệt đã dẫn quân chiến đấu và giành lại thành công vùng đất này, khẳng định quyền kiểm soát của Đại Việt đối với lãnh thổ vừa mở rộng.

Thêm một bước ngoặt lớn vào năm 1307, khi vua Champa là Chế Mân tặng châu Ô và châu Lý làm sính lễ trong cuộc hôn nhân với công chúa Huyền Trân của Đại Việt. Vùng đất này, bao gồm cả một phần Quảng Trị ngày nay, chính thức sáp nhập vào lãnh thổ Đại Việt. Để ổn định vùng đất mới, vua Trần Nhân Tông đã sai Đoàn Nhữ Hài đến vùng biên cương này để xoa dịu nhân dân địa phương, cấp ruộng đất, bổ nhiệm chức quan và miễn thuế trong ba năm, nhằm tạo điều kiện hòa nhập cho người dân Champa.

Trong suốt các giai đoạn này, Quảng Trị từng bước chuyển từ vùng đất của Champa sang Đại Việt, trở thành nơi cộng cư giữa người Việt và người Chăm. Sự giao thoa văn hóa và ảnh hưởng lẫn nhau tại đây tạo nên những dấu ấn lịch sử và văn hóa độc đáo, đặc biệt là các di sản Chăm vẫn còn tồn tại đến ngày nay, như các giếng cổ và một số phong tục, lối sống mang đậm sắc thái Champa. Những vùng đất mới này không chỉ mở rộng lãnh thổ mà còn đem lại sự đa dạng văn hóa và hình thành bản sắc đặc trưng của Quảng Trị.

Những giả thuyết về nguồn gốc tên gọi các giếng trong hệ thống giếng cổ Gio An.

Về nguồn gốc tên gọi các giếng cổ Gio An thì có nhiều giả thuyết như sau:

Các tên giếng gắn yếu tố tín ngưỡng:

Người Chăm xưa theo đạo Bà La Môn, hiện nay được gọi là Ấn Độ giáo (Hindu), với niềm tin vào thần Shiva – vị thần đại diện cho sự sống và tái sinh. Trong tín ngưỡng của họ, Shiva được thể hiện qua biểu tượng Linga và Yoni, tương ứng với yếu tố dương và âm, tượng trưng cho sự sinh sôi, nảy nở của sự sống. Đây có thể là lý do khiến giếng cổ Gio An mang hình dạng đặc trưng, gợi lên sinh thực khí này, thể hiện niềm tin và sự tôn kính của người Chăm đối với nguồn nước - nguồn sống thiết yếu của mọi sinh vật.

Ở giếng Bà từng có một viên đá được đặt giữa giếng, có thể là biểu tượng tín ngưỡng, vì nếu không có ý nghĩa đặc biệt thì người xưa sẽ không bố trí tốn diện tích như vậy. Tuy nhiên, viên đá này đã bị phá hủy sau năm 1975, làm mất đi một phần giá trị lịch sử quý giá.

Khi người Việt tiếp nhận khu vực này từ người Chăm, họ đã đặt tên Việt hóa cho các giếng dựa trên hình dạng hoặc đặc điểm riêng của từng giếng, như Giếng Ông (hình dạng Linga) và Giếng Bà (hình dạng Yoni) Các giếng khác có thể được đặt tên theo những đặc trưng dễ nhận biết, như giếng Gai – có thể vì quanh khu vực này trồng nhiều cây gai, hoặc giếng Gái nhằm tránh nhầm lẫn với giếng Bà và Giếng Ông.

Các tên giếng gắn với địa danh hoặc làng xã hoặc đặc điểm giếng và cách sử dụng: Một số giếng có thể được đặt tên theo vị trí nơi chúng tọa lạc, ví dụ như Giếng Côi, Giếng Dưới, Giếng Trạng nằm ở thôn An Nha; Giếng Gái 1, Gái 2, Nậy ở thôn An Hướng; hoặc Giếng Máng" (ở thôn Long Sơn) có thể có liên quan đến hình thức hoặc cấu trúc như một máng nước để dẫn nước ra cánh đồng, phục vụ cho tưới tiêu nông nghiệp. Tên gọi này giúp người dân dễ dàng nhận biết và phân biệt các giếng với nhau trong một khu vực rộng lớn.

(Xin lưu ý các giả thuyết về tên gọi đều mang tính chất tham khảo vì chưa thể kiểm chứng).

Tiềm năng phát triển du lịch

Hệ thống giếng cổ Gio An là một điểm đến đầy hứa hẹn, không chỉ bởi vẻ đẹp tự nhiên mà còn bởi ý nghĩa văn hóa và lịch sử phong phú. Việc kết hợp giếng cổ Gio An vào tuyến du lịch Quảng Trị, cùng với các điểm tham quan nổi tiếng như Nghĩa trang Liệt sĩ Quốc gia Trường Sơn, biển Cửa Việt, và di tích Hiền Lương - Bến Hải, giúp tạo ra một hành trình khám phá vừa mang tính lịch sử, vừa đậm chất văn hóa cho du khách.

Tuy nhiên hiện nay di tích Giếng Cổ Gio An vẫn chưa phát triển tương xứng với giá trị của chúng. Để phát triển hệ thống giếng cổ Gio An thành điểm đến du lịch nổi tiếng, cần có những cải thiện sau:

Cải thiện hạ tầng du lịch: Cần đầu tư vào đường sá, bãi đỗ xe và các tiện ích khác để tạo điều kiện thuận lợi cho du khách đến tham quan. Xây dựng thêm các khu vực nghỉ chân và nhà vệ sinh gần khu di tích sẽ góp phần nâng cao trải nghiệm của du khách. Xây dựng nhà nghỉ homestay hoặc các khu nghỉ dưỡng nhỏ trong khu vực để du khách có thể nghỉ qua đêm và trải nghiệm cuộc sống địa phương. Những nơi lưu trú này có thể được thiết kế với kiến trúc và không gian gợi nhớ đến nền văn hóa Champa, giúp tăng tính thu hút. Bổ sung các dịch vụ giải trí nhẹ nhàng như quán cà phê, nhà hàng với thực đơn đặc sản địa phương, cho thuê xe đạp, trang phục chụp hình…

Xây dựng tour trải nghiệm văn hóa và thiên nhiên: Tạo các tour du lịch kết hợp tham quan giếng cổ, khám phá ruộng bậc thang ở khu vực Gio An, trải nghiệm trồng rau xà lách xoong với cư dân, nấu ăn với nguyên liệu sạch từ địa phương và tham gia các lễ hội hoặc sự kiện truyền thống. Các hoạt động này không chỉ giúp tăng trải nghiệm của du khách mà còn tăng doanh thu cho cộng đồng địa phương.

Quảng bá và xúc tiến du lịch: Tăng cường quảng bá hệ thống giếng cổ Gio An qua các kênh truyền thông, sự kiện văn hóa và hội chợ du lịch để thu hút sự quan tâm của khách du lịch trong và ngoài nước. Xây dựng các video tài liệu về kỹ thuật xây dựng giếng cổ và giá trị văn hóa, lịch sử của người Chăm sẽ giúp thu hút những ai yêu thích di sản văn hóa. Kết nối với các điểm du lịch trong khu vực tạo thành tour hoàn chỉnh.

Phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn di sản gắn liền với phát triển bền vững: Việc bảo tồn và phát huy giá trị của giếng cổ Gio An cần được lồng ghép vào các hoạt động du lịch, nhằm duy trì cả di sản và môi trường tự nhiên xung quanh. Khuyến khích người dân địa phương tham gia vào các hoạt động du lịch, từ việc hướng dẫn tham quan, phục vụ ẩm thực truyền thống đến bán sản phẩm đặc sản. Đặc sản rau liệt (cải xoong), khoai từ, gà đồi, hồ tiêu của vùng đất Gio An có thể được phát triển thành các sản phẩm du lịch có thương hiệu, giúp du khách mang về làm quà.

Tổ chức sự kiện và lễ hội tại giếng cổ: Thiết lập các sự kiện hoặc lễ hội dân gian thường niên với các hoạt động nghệ thuật, ẩm thực truyền thống và trưng bày sản phẩm địa phương. Sự kiện này có thể trở thành điểm thu hút nổi bật, tạo động lực cho du khách ghé thăm.

Hệ thống giếng cổ Gio An là một kho báu vô giá của người Chăm cổ, một công trình thể hiện sự tài tình và sáng tạo của con người trong việc thích nghi với thiên nhiên. Để phát huy tiềm năng du lịch của di sản này, cần có sự đầu tư hợp lý, sự chung tay của cộng đồng và một tầm nhìn phát triển bền vững. Với những giá trị độc đáo và sức hấp dẫn vốn có, giếng cổ Gio An chắc chắn sẽ là điểm đến nổi tiếng, góp phần làm giàu thêm trải nghiệm cho du khách và phát triển kinh tế cho địa phương.

Một số hình ảnh về giếng cổ:

Tripa- Nơi hành trình bắt đầu !